ساز قیچک، که در برخی مناطق ایران به نام غژک نیز شناخته میشود، یکی از سازهای زهی-آرشهای سنتی ایران است که در موسیقی نواحی مختلف کشور جایگاه ویژهای دارد. این ساز به دلیل صدای دلنشین، ساختار خاص و کاربرد گسترده در اجرای موسیقی محلی، همواره مورد توجه نوازندگان و علاقهمندان به موسیقی سنتی بوده است.
تاریخچه و خاستگاه قیچک
قیچک از جمله سازهایی است که خاستگاه آن به مناطق جنوب شرقی ایران، بهویژه سیستان و بلوچستان، بازمیگردد. این ساز بهطور گسترده در موسیقی محلی بلوچها و همچنین در برخی کشورهای همسایه مانند افغانستان و پاکستان مورد استفاده قرار میگیرد. قدمت قیچک به دوران باستان بازمیگردد و در طول زمان، با تغییراتی در ساختار و ظاهر خود مواجه شده است. این ساز با وجود ریشههای محلی، به دلیل قابلیتهای صوتی منحصربهفردش، توانسته است وارد موسیقی کلاسیک ایرانی و حتی موسیقی تلفیقی شود.
ساز قیچک سازی اصالتا آسیایی است که بیشتر در نواحی بومی مابین ایران و پاکستان یافت می شود. جنس بدنه آن از چوب درخت است و مشابهت بسیاری با ویلن دارد اما صدایش بسیار به کمانچه نزدیک است.از این ساز طی سال های گذشته به صورت تک نوازی استفاده می شد اما با راه یافتن آن به دیگر نواحی ایران، این ساز نقش جدیدی را پذیرفت و هم اکنون از آن در کنار سازهای مختلفی در ارکستر استفاده می شود.از نوازندگان معروف ساز قیچک می شود از رحمت الله بدیعی نام برد.
ساختار ساز قیچک
قیچک از چهار بخش اصلی تشکیل شده است:
1. کاسه طنینی: کاسه قیچک معمولاً از چوب ساخته میشود و بخش پشتی آن به شکل نیمکرهای یا بیضوی است. سطح جلویی کاسه با پوست حیوانات (معمولاً پوست بز یا گوسفند) پوشانده میشود که نقش مهمی در تولید صدای ساز دارد.
2. دسته: دسته قیچک نسبتاً کوتاه است و فاقد پردهبندی میباشد، که این ویژگی امکان اجرای تکنیکهای متنوعی را برای نوازنده فراهم میکند.
3. آرشه: آرشه قیچک معمولاً از چوب و موی دم اسب ساخته میشود و برای تولید صدا بر روی سیمها کشیده میشود.
4. سیمها: قیچک دارای چهار سیم اصلی است که از فلز ساخته شدهاند. این سیمها به صورت دوتایی کوک میشوند و صدایی گرم و پرطنین تولید میکنند.
ویژگیهای صوتی
صدای قیچک گرم، شفاف و پرطنین است. این ساز توانایی اجرای ملودیهای سریع و همچنین نواختن قطعات آرام و ملایم را دارد. گستره صوتی قیچک نسبتاً وسیع است و به نوازنده اجازه میدهد تا احساسات مختلف را با آن بیان کند. این ویژگیها باعث شدهاند که قیچک نه تنها در موسیقی محلی، بلکه در برخی از ارکسترهای ملی نیز مورد استفاده قرار گیرد.
نواختن ساز قیچک
حالت نواختن این قیچک دقیقا مشابه کمانچه است. دارای آرشه ای قوسی شکل بوده و نوازنده با کشیدن آن روی چهار سیم ساز صدا تولید می کند. همانند ویلن و کمانچه دارای سرپنجه (قسمت نصب سیم و کوک سیم ها) است. در بخش بالایی سر پنجه تاج قیچک قرار دارد که به شکل کلاه «آ» بوده و به طرف پشت ساز خمیده شده است. ساز قیچک دارای بدنه ای دو تکه و به هم پیوسته است که یکی از این تکه ها را با پوست گوسفند و یا آهو می پوشانند. قیچک هم مانند ویلن و تار دارای شیطانک بوده که وظیفه کنترل سیم ها را به عهده دارد.
هم چنین این ساز یک عدد سیم گیر در انتهای خود دارد. این ساز مثل دیگر هم خانواده هایش دارای خرک برای تنظیم کوک است و روی بخش پوستی آن قرار می گیرد. قیچک هم مثل ویلن و کمانچه دارای ۴ رشته سیم است که چهارمین سیم آن روکش شده. طول ساز معمولا از ۱۷ اینچ بیشتر نیست و به صورت یک تکه از تنه درخت تهیه می شود.نواختن این ساز درست مثل کمانچه است. این ساز مثل ویلن فاقد پرده بندی روی دسته بوده و تمامی گوشه ها و مقام های ایرانی را می نوازددر گویش سیستانی به ساز قیچک غژک هم می گویند.
نقش قیچک در موسیقی نواحی
قیچک یکی از مهمترین سازهای موسیقی نواحی سیستان و بلوچستان است و معمولاً در کنار سازهایی مانند رباب، تنبورک و دهل نواخته میشود. این ساز در اجرای موسیقی حماسی، عاشقانه و آیینی بلوچها نقش کلیدی دارد. علاوه بر این، قیچک در موسیقی سایر مناطق ایران، از جمله خراسان و جنوب کشور نیز حضور دارد.
جایگاه قیچک در موسیقی معاصر
در سالهای اخیر، قیچک به دلیل قابلیتهای صوتی منحصربهفردش وارد موسیقی معاصر ایران شده است. نوازندگان برجستهای تلاش کردهاند تا با استفاده از این ساز در ترکیب با دیگر سازهای ایرانی و حتی غربی، آثاری نوآورانه خلق کنند. همچنین، برخی آهنگسازان معاصر از صدای قیچک برای ایجاد فضاهای خاص در آثار خود بهره گرفتهاند.
با توجه به اهمیت فرهنگی قیچک، تلاشهای زیادی برای آموزش و ترویج این ساز انجام شده است. مراکز آموزش موسیقی سنتی ایران، دورههایی را برای آموزش نواختن قیچک برگزار میکنند. همچنین، ساخت قیچک توسط استادان برجسته سازسازی همچنان ادامه دارد و نسل جدید نوازندگان علاقهمند به یادگیری این ساز هستند.
قیچک یا غژک یکی از گنجینههای ارزشمند موسیقی سنتی ایران است که با صدای دلنشین خود توانسته است جایگاه ویژهای در میان سازهای ایرانی پیدا کند. این ساز نه تنها نمایانگر هویت فرهنگی مناطق جنوب شرقی ایران است، بلکه پلی میان موسیقی محلی و موسیقی معاصر ایجاد کرده است. حفظ و ترویج این ساز میتواند گامی مهم در راستای پاسداری از میراث فرهنگی ایران باشد.
بداهه نوازی ساز قیچک بم در دستگاه چهارگاه، نوازنده: حامد افشاری
