طبیعت علم دوستی اسلام سبب شد که به موازات پیشرفت های سیاسی و عقیدتی در کشورهای مختلف جهان دانش های آن کشور ها به محیط جامعه اسلامی راه یابد و کتب علمی از یونان گرفته تا مصر از هند تا ایران و روم به زبان عربی که زبان اسلام بود ترجمه شود .علمای اسلام که فروغ اندیشه خود را از مشعل قرآن گرفته بودند دانش های دیگران را مورد نقد و بررسی قرار دادند و ابتکارات و ابداعات جدید و فراوانی نمودند.
ترجمه آثار علمی از اواخر زمان امویان که خود از علم و اسلام بیگانه بودند شروع شد و در عصر عباسیان مخصوصا زمان هارون و مأمون شدت یافت که البته نتیجه مستقیم تعلمیات اسلام در زمینه علم بود که برای آن وطنی قائل نبود و مسلمانان را به دنبال آن می فرستاد هر چند در دور افتاده ترین نقاط جهان یعنی چین و با پرداختن هر گونه بها در این راه حتی خون قلب باشد.
مأمون برای جلب افکار اندیشمندان و متفکران جامعه اسلام به سوی خود و در نتیجه تقویت پایه های حکومت در معرض تهدید خود گاه در مقابل ترجمه کتابها پول زیادی خرج می کرد و گاه هم وزن کتاب طلا می داد به طوری که می نویسند فعالیت عجیب علمی مسلمین کمتر از فتوحات حیرت انگیر آنان نبوده است. به این ترتیب نشر دانش کشورهای دیگر درکنار دانش های اسلامی مسئله مطلوب روز شد و در این میان بنو موسی از دانشمندان برجسته بودند.
شرح حال
بنوموسی لقب سه فرزند موسی بن شاکر خراسانی (موسی منجم) است . این سه برادر به نامهای محمد ، احمد و حسن از برجسته ترین دانشمندان و مهندسان ایرانی قرن سوم هستند به این سه برادر لقب بنو منجم نیز داداه اند . آنها اصلا ایرانی و از اهل خراسان بوده اند که بعدها بنا به تغییر مرکز خلافت مأمون به بغداد رفتند.در برخی منابع زادگاه پدر آنها را خوارزم دانسته و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده اند .
در منابع پیشین بجز قفطی که او را در جوانی راهزن معرفی می کند آمده است که موسی بن شاکر از منجمان دربار مأمون بوده و او را به همراه پسرانش از پیشتازان علم هندسه هیئت افلاک و حرکات نجوم برشمرده اند. البته در برخی منابع ذکر شده است که موسی بن شاکر در علم هندسه مشهور بوده و پدرِ موسی، شاکر نیز منجم دربار مأمون بوده است. برخی نیز معتقدند که راهیابی بنوموسی به دربار مأمون به سبب همین مناسبات نزدیک موسی بن شاکر با خلیفه بوده است .
فهرست نویسان و مورخان بسیاری از آثار خود از این برادران نام برده اند . این سه برادر بعد از مرگ پدر تحت سرپرستی مأمون قرار می گیرند ( او ابتدا سرپرستی را به اسحاق بن ابراهیم مصعبی و سپس به یحیی بن ابی منصور سپرد) و به آموختن علوم در بیت الحکمه کتابخانه بزرگ بغداد که موسسه عظیم فرهنگی برای ترجمه ی آثار به زبان عربی است فعالیت می کنند . در هر حال بنوموسی به دانشمندان حوزه علمی بغداد مانوس شدند و در علم ترقی کردند.
به سبب اینکه همه جا اسامی آنها به این نحو آمده است می توان نتیجه گرفت که محمد بزرگتر و احمد بعدی و حسن کوچکترین آنها بوده است .کنیه محمد ابو جعفر و احمد ابولحسن بوده است.از تاریخ تولد آنها اطلاع دقیقی در دست نیست اما برخی از منابع سن آنها را در ابتدای خلافت مأمون 7-10 سال و در پایان خلافت وی بین 27-30 سال آورده اند. قفطی اشاره می کند که این سه برادر در نوجوانی و به هنگام علم آموزی وضع خوبی نداشتند ولی اندک اندک صاحب ثروت و نفوذ بسیار شدند.به نوشته قفطی در آمد سالانه محمد در بغداد و فارس و دمشق ودیگر جاها به حدود چهارصد دینار و در آمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می رسید.
این سه برادر در دربار بیشتر به کار ریاضیات اشتغال داشتند و در فعالیت های علمی نیز با یکدیگر همکاری می کرده اند اما در کنار این کارها علمی در کارهای سیاسی و جز آن نیز تاثیر داشتند. برادر بزرگتر محمد گرایش بیشتر به سیاست از خود نشان می داد و عاقبت یکی از سران و سرداران شد.طبری نیز به فعالیت های سیاسسی محمد و مشارکت اودر امور سیاسی و اغتشاشات زمان منتصر، معتصم و مستعین عباسی اشاره می کند.
محمد و احمد در دوران خلفای پس از واثق نیز در شمار بزرگان درگاه خلافت بودند برای نمونه متوکل عباسی پس از رسیدن به قدرت و خلاقت به برخی از بزرگان از جمله بنو موسی در سامرا زمین داد.یا به هنگام تغییر پایتخت انتخاب مکان مناسب را به محمد سپرد.احمد نیز برای مدتی سرپرست امو ارسال نامه سرزمین شام را بر عهده داشته است.
با توجه به دانش و مهارت بنو موسی در علوم گوناگون بسیاری از امور ساخت و مهندسی به آنها ارجاع داده می شد از جمله نظارت بر حفر بعضی نهرهای بزرگ مانند نهر جعفریه یا نهر عمود بن منجم در نزدیکی بصره . مقدسی هم روایت می کند واثق محمد را برای تحقیق درباره سد ذی القرنین یا همان سدیأجوج و مأجوج به خزران ( منطقه ی حدودی گرگان یا گیلان امروزی) و برای تحقیق درباره اصحاب کهف به سرزمین روم فرستاد. تنها تاریخی که از فوت بنوموسی در دست است تاریخ فوت محمد در 259 است در مورد تاریخ فوت دو برادر دیگر اطلاعی در دست نیست.
همکاری با مترجمان
بنوموسی برای به دست آوردن علم از علوم دیگر دانشمندان نیاز به ترجمه داشتند که با مترجمان بزرگی چون ثابت بن قره ، حنین بن اسحاق و حبیش بن حسن همکاری می کردند و هر ماه حدود پانصد دینار برای ترجمه و هزینه زندگی آنها خرج می کردند.
ثابت بن قره تحت نظر بنو موسی به ترجمه و کار علمی پرداخت او مترجم کتب ارشمیدس و از بنیانگذاران ایستایی شناسی(مکانیک) است و در مورد ساعت های آفتابی نیز کتاب تالیف کرده است.
حنین بن اسحاق ملقب به شیخ المترجمین از بزرگترین پزشکان و مترجمان عهد خود بود او از طرف بنوموسی مامور یافتن دست نویس های علمی در یونان شد و از طرف مأمون نظارت بر دارالحکمه را عهده دار گشت.
آثاری که به این دانشمندان نسبت می دهند:
- 1. آثار منسوب به محمد بن موسی:
- 2. حرکه الفلک الاولی، ثلث، الشکل الهندسی الذی بین جالینوس امره، فی اولیه العالم، کتاب علی مائیه الکلام
- 3. آثار منسوب به احمد بن موسی:
- 4. الحیل ، کتاب بین فیه بطریق تعلیمی و مذهب هندسی انه لیس فی خارج کره الکواکب الثابته کره تاسعه التی القاها علی سند بن علی ، مسائل جرت بین سند و بین احمد
- 5. اثر منسوب به حسن به موسی:
الشکل المدور المستطیل
در بین این آثار برخی از بین رفته اند ولی با اسناد کشف شده می توان فهید که وجود داشته اند و منسوب به کدام یک از این سه برادر اند از جمله :
- «الشکل المدور المستطیل» : این کتاب در مقدمه کتاب مخروطات احمد بن موسی به آن اشاره شده است که حسن بن موسی برای فهم مطالب مخروطات آپولونیوس مجبور شد به تحقیق علمی در این بار دست بزند در این مسیر موفق شده خواص اساسی بیضی را کشف کند( به نوشته سجزی بنوموسی شیوه رسم بیضی با نخ را می شناختند آنان نخی را که طول آن دو برابر فاصله دوکانون بیضی بود در دو کانون ثابت نگه می داشتند و با مدادی که در داخل خلقه قرار می گرفت بیضی را رسم می کردند) قضیه ایی نیز در این باره نوشت و آن را در این کتاب ثابت کرد و همچنین مساحت سهمی را مستقیما یا با روش کاربرد ارشمیدس به نام افنا محاسبه کرد و برای بیضی نام دایره کشیده در این کتاب گذاشت. همین قدر اطلاعات کافی است که عظمت مقام حسن بن موسی در ریاضیات بدانیم .
2. «القرسطون» : از این کتاب تا کنون نشانی به دست نیامده اما از ثابت بن قره، قسطا بن لوقا و ابن هیثم کتابهایی با این عنوان باقی مانده اند. وجود چند اثر با این نام نشان از زمینه های پژوهشی مشترکی دارد که با کتاب بنوموسی آغاز شده و در آثار ثابت بن قره، صرافی که بنوموسی در سفرهای خود به روم شرقی با خود به بغداد آورده و در خانه محمد سکنی گزید و شروع به دانش اندوزی کرد دیده می شود.
3. از دیگر آثار زیج هایی است که ابن یونس یکی از زیج ها را حاصل همکاری سه برادر و دومین زیج را به احمد نسبت می دهند.
4. «سنه الشمس» : بنوموسی طول مدت بهار و خزان را در این کتاب به دست آورده اند.
5. «فی عمل اسطرلاب»
تالیفات موجود
- 1. «کتاب معرفه مساحه الاشکال البسطه و الکریه (مساحه الاشکال) »: این کتاب از مشهورترین آثار بنوموسی در هندسه ، مهمترین اثر ریاضی بازمانده از آن ها و نخسیتن اثر مهم در ریاضیات دوران اسلامی است. متاسفانه اصل این کتاب از بین رفته و فقط دست نوشته خواجه نصیر طوسی در سال 653 قمری از آن باقی مانده است همچنین ترجمه ای لاتینی نیز از این کتاب در دست است که ژراردوی کرمونایی در قرن 6 قمری مصادف با 12 میلادی آن را ترجمه کرده است. خوشبختانه خواجه نصیر در دست نوشته خود از این کتاب نه چیزی به آن اضافه و نه چیزی از آن کم کرده است که این رونوشت در جلد دوم مجموعه رسائل خواجه نصیر طوسی در حیدر آباد هند چاپ شده است. این کتاب شامل یک مقدمه و هجده قضیه است.پانزده قضیه آن به محاسبه ی سطح و حجم اشکال و سه قضیه دیگر با این موضوعات رابطه مستقیمی ندارد گنجانده شده است .
بنو موسی در مقدمه این کتاب مفاهیم طول ، عرض ، ارتفاع را توضیح می دهند و سپس به تعریف واحد طول ، واحد سطح و حجم می پردازد و درباره واحد های سطح و حجم به ترتیب مربع و مکعب تعریف می کند( واحد های متداول امروزی) . فرمولهایی برای محاسبه دایره ( rشعاع وl محیط دایره است)(S=12r*Lو مساحت و حجم مخروط و کره عرضه کردند . مساحت دایره را ثابت کرده اند(مساحت سطح کره چهار برابر مساحت دایره عظیمیه است). محاسبه انتگرال دو گانه را به انتگرال ساده و انتگرال سه گانه را به دو گانه تبدیل کردند.
همین تلاش آنها برای برآورد مساحت دایره نشان می دهد تصور بنو موسی نسبت به ریاضی نسبت به ریاضی دانان یونانی گسترده تر بوده است.در همین کتاب بنو موسی نسبت محیط دایره به قطر آن عدد پی را بدست آورده اند جالبتر اینکه بنوموسی در همین جا عنوان می کنند که می توان این روش را ادامه داد و مقدار پی را با هر تقریب دلخواهی بدست آورد. (مقدار عدد پی را 3.14 بدست آوردند)
در قضیه نه و ده این کتاب سطح و حجم مخروط قائم و مخروط ناقض را بدست آورده اند در قضیه چهاده ثابت شده سطح نیم کره دو برابر سطح دایره قاعده ی آن است درقضیه پانزده کتابشان حجم کره را محاسبه کرده اند و سه قضیه دیگر این کتاب که ارتباط به قضیه های دیگر ندارد عبارتند از قضیه هرون که مساحت مثلت را به صورت زیر به دست آورده اند و آن را به هروی یا دیگری نسبت نمی دهند. در این فرمول Pمحیط مثلث و a,b,c اضلاع آن وSنیز مساحت مثلث است. S2=P2(P2-a)(P2-b)(P2-c)
در قضیه بعدی تضعیف مکعب روشی برای درج واسطه هندسی میان دو مقدار مفروض M,N را بیان می کنند ودر قضیه دوازه همین کتاب تثلیث زاویه که در آن از تقاطع یک منحنی با یک نیم خط استفاده می شود که در ریاضیات امروز به آن لیماسیون پاسکال می گویند.آنها همچنین در این کتاب روش به دست آوردن ریشه سوم اعداد را بیان می کنند.
- 2. «فی سنه الشمس» : بنابر شواهد موجود این کتاب به بنوموسی تعلق دارد و هدف از این رساله اندازه گیری دقیق طول سال شمسی است تا نظر بطلمیوس درباره ی محاسبه طول سال نقد و بررسی شود.
- 3. «الحیل»:یکی از مهمترین آثار بنوموسی است که خوشبختانه باقی مانده است علم الحیل در دسته بندی های علوم امروزی می توان در دسته ی مهندسی مکانیک به شمار آورد در این کتاب از ابزارهای و دستگاه های مکانیکی و هیدرولیکی بحث می شود در این کتاب شرح صد دستگاه آمده است که خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی سیالات کار می کنند به سبب آنکه احمد در علم حیل برجسته تر از برادران دیگر بوده است احتمالا این کتاب را احمد نگاشته است.
- یکی از دستگاه های شرح داده شده در این کتاب طرز کار تنگ جدا ساز و تنگ با دو شیر خروجی و سیفون یا آبدزدک ساده است دستگاه دیگر جام عدل است که عبارت است از ظرفی که یک لوله سرباز از ته آن می گذرد و به ته ظرف لحیم می شود به این لوله به کمک بست هایی یک لوله ی سر بسته لحیم می شودکه به طور وارونه روی آن قرار می گیرد و سر باز آن با کف ظرف کمی فاصله دارد. وقتی در ظرف مایعی بریزید مایع تا لبه بالایی لوله سرباز بالا می آید اما وقتی بیش از یک مایع به ظرف اضافه کنند به علت خلا نسبی که در بالای لوله ی سر بسته ایجاد می شود همه ی مایعی که در ظرف است از آن خارج می شود. ابن ربن می نویسد در سامرا دستگاهی دیدم که محمد و احمد پسران موسی آن را ساخته بودند این دستگاه کره بزرگی بود که روی آن صورتهای فلکی و ستاره ها آمده بودند این دستگاه با نیروی آب کار می کرد و طوری طراحی شده بود که هر گاه ستاره ایی را در حال غروب نشان می داده همان ستاره در همان زمان در آسمان در حال غروب دیده می شد. این کتاب طرز کار دستگاه های دیگر نیز شرح داده شده است مثلا چراغی که شعله اش خود به خود تنظیم می شود و خود به خود سوخت میگیرد. یا یک نوع دم (هواکش های امروزی) برای بیرون کردن هوای آلوده از چاه ها یا یک بیل مکانیکی برای حفاری درکف رودخانه و دریا. همچنین در این کتاب به وصف دستگاه هایی پرداخته اند که پدیده های عجیبی ایجاد می کنند . همانند تنگی که دو مایع پشت سر هم در آن ریخته می شود و سپس این دو مایع را به تناوب و به مقدار معلوم تخلیه می کندیا سطلهایی که دائما از آب پر می شود که همه اینها استفاده استادانه از علم هیدرو استاتیک و آئرواستاتیک و مکانیک و در عین حال با تکیه بر جنبه ی تجربی طراحی شده بودند.
- 4. مقدمه ی کتاب« المخروطات»: این کتاب اثر آپولونیوس پرگایی و در زمینه هندسه است . ثابت بن قره آن را ترجمه و محمد بن موسی این ترجمه را تصحیح کرده است.
- 5. رویه الهلال علی رای ابی جعفر محمد بن موسی بن شاکر : این کتاب را بخشی از کتاب« حرکه الفلک الاولی» می دانند.
- 6. کتاب « الدرجات فی طبایع البروج»: این کتاب را « احکام الدرج للموالید و کتاب الدرج لنبی موسی » نیز نامیده اند.
- 7. کتاب«الا له التی تزمر بنفسها»: این کتاب را به احمد یا محمد نسبت می دهند که در آن علاوه بر پرداختن به نظریه موسیقی به طرح چند وسیله خودکار در نواختن موسیقی پراخته شده است و نسخه ایی از این کتاب در بیروت نگه داری می شود.
فداکاری های علمی
اگرچه از زندگی این سه برادر اطلاعات دقیق وکافی در دست نیست اما به دلیل کارهای علمی ایشان و تاثیر گذاری آن ها بر علوم و مطرح شدن نام آنها و آثارشان در کتابهای سایر دانشمندان اطلاعات جامع و بیشتری از فعالیتهای علمی آنان در دست است بنو موسی به خاطر سهمی که در نهضت ترجمه از یونانی به عربی و بنیادگذاری علوم ریاضی دوران اسلامی داشته اند و همچنین به سبب اهمیت شان در حیات علمی و فرهنگی نیمه ی اول قرن سوم همواره مورد توجه دانشمندان و بزرگان بعد از خود بوده اند تلاش بنو موسی برای فراگیری علوم آنها را به فعالترین اعضای بیت الحکمه تبدیل کرده بود به نوشته ی ابن ندیم بنوموسی از جمله کسانی که در طلب علم کهن بسیار تلاش کرده اند و در این راه اموال فراوانی خرج کردند.آنها افرادی را با هزینه ی خود به سرزمین بیزانس(روم) می فرستادند تا کتاب ها و نوشته های غرب در فلسفه و هندسه و حساب و پزشکی را با خود بیاورند هم چنین مترجمان را از گوشه و کنار دنیا با دادن هدیه ها و بخشش های بسیار تشویق می کردند.
نظارت بنوموسی برآثاری که به سفارش آن ها انجام می شد، همه جانبه بود. آنها به سبب احاطه ای که بر علوم گوناگون داشتند قادر بودند بقیه را درکار ویرایش و اصلاح ترجمه ها یاری کنند حتی اگر نیاز بود خود به مطالعه ترجمه و اصلاح غلط های آن می پرداختند در ریاضیات و علوم وابسته به آن که حوزه ی تخصصی آن ها بود، میزان تاثیر گذاری و دقت آنها بیشتر و بهتر هم شد . در این علوم کار مترجم در حقیقت فراهم آوردن ماده ی خامی بود که بنو موسی آن را پیرایش می کردند و نظم می دادند. آنها در برخی مواقع در متن دخل و تصرف می کردند مانند مقدمه ایی که احمد بن موسی بر ترجمه ی مخروطات آپولونیوس نوشته است گاهی هم خود برای فهم بهتر کتاب دست به تحقیق می زدند مانند تحقیق حسن بن موسی درباره مقاطع استوانه ای .نکته جالب اینکه بنو موسی نه به درخواست خلفا بلکه مستقلاً به جمع آوری کتابهای علمی و ترجمه آن ها مشغول بودند .
مقام های علمی بنو موسی
مقام علمی این سه برادر اطلاعات کافی در دست نیست ولی بر اساس منابع محمد هندسه و نجوم خوب میدانسته و به اصول اقلیدس و بطلمیوس کاملا آشنا بوده است و احمد به لحاظ علمی پایین تر بوده ولی در صنعت حیل از قدمای خود چیره دست تر بوده و بالاخره حسن که در علم هندسه بی نظیر بوده است با اینکه شش مقاله از اصول را نخوانده بود دست به استخراج مسائلی می زد که هیچ یک از پیشنیان نکرده بودند.
پژوهش های انجام شده
محاسبه اولین کنار هم آمدن ماه خورشید در سال اسکندری
استخراج طول سال
محاسبه طول یک نصف النهار که برای اینکار زمین مسطحی را میان رود دجله و فرات انتخاب کردند سپس به سوی شمال به راه افتادند و با نصب میله هایی روی زمین و اندازه گیری فاصله ی میان آنها تا جایی پیش رفتند که ارتفاع ستاره ی قطبی به اندازه ی یک درجه افزایش یافت. سپس همین کار را در جهت جنوب انجام دادند و تا جایی پیش رفتند که ارتفاع ستاره ی قطبی به اندازه ی یک درجه کاهش یافت.
رصد کسوفی در سامرا و نیشابور برای یافتن اختلاف طول جغرافیایی و فاصله ی بین این دو شهر
تاثیر بنو موسی بر چند تن از دانشمندان
اهمیت کار بنوموسی از آنجا است که بیرونی در چند موضع از آنها نام برده و رصد ها آنها راتایید کرده و مهارت و استادی آنها را در رصد ستوده است.
اکثر فهرست نویسان اسلامی از جمله قفطی ،این خلکان، ابولفداء،یافعی، ابن خلدون و حاجی خلیفه از مقام علمی این سه برادر در کتابهای خود ستوده اند.
کلاگت نیز متن ترجمه شده ای لاتین کتاب معرفه مساحه الاشکال البسطه و الکریه (مساحه الاشکال) را به همراه ترجمه انگلیسی آن منتشر کرده و تاثیر فراوان این کتاب را بر هندسه قرون وسطی را بررسی کرده است .
جالب است بدانیدکه لئوناردو داوینچی نیز در مسائل هندسی خود از همین اثر بنو موسی استفاده کرده است.
دلیلهای یوردائوس نموری درباره ی تثلیث زوایه ( به سه قسمت تقسیم کردن زوایه) از روی اثبات های بنو موسی گرفته شده است.
نتیجه گیری
بنو موسی اولین مهندسان ایرانی بوده اند و بیشتر عمر خود را صرف یادگیر و ابتکار و اختراع کرده اند و در این راه از مال و سختی راه برای بدست آوردن کتابهای دیگر علمای غیر عرب چیزی کم نگذاشته اند . نهضت ترجمه به آنها بسیار کمک کرد است تا در علوم مختلف رشد بیشتر کنند و گاه برای یافتن و تفهیم معلومات خود دست به کاوش زده اند و حقایق دیگری را کشف کرده و یا اثباتهای علمی را کاملتر و به حد اعلا رسانده اند و در برخی علوم دیگر نیز کشف کرده اند که امروزه بسیاری از این علوم با نام دانشمندان غربی ثبت جهانی شده است در صورتی که پایه این علوم و یا گاه دقیقا عین این علم در نزد ایرانیان به ثبت رسیده و محاسبه شده بود.این سه برادر به سبب افتخارات علمی خود مایه مباهات ما ایرانیان هستند.
آقای سجاد نظری
