سلام به دوستان عزیز و گلمون
ممنون که مطالب سایت رو دنبال می کنید.
یک خبر براتون دارم. می خواهیم جاذبه های گردشگری کشور عزیز و زیبامون را بهتون معرفی کنیم تا وقتی تصمیم به بازدید از جایی رو داشتید مطالب ما کمک خوبی براتون باشه یا این که با دیدنی های ایران آشنا بشید. این مطلب را در بخش دانستنی ها و شگفتی های جاذبه های گردشگری ایران می تونید ببینید.
بلندترین بادگیر یزد و به تبع آن بلندترین بادگیر جهان، در هشت‌باغ دولت‌آباد این شهر واقع شده‌است. باغی با معماری بی‌نظیر که از سرچشمه‌های قناتی در فرسنگ‌ها دورتر تغذیه کرده و نگین سبزی در دل کویر را هویدا کرده است. با ما همراه باشید تا دراین‌باره بیش تر بدانیم.
هرگاه نام شهر بادگیرها را می‌شنویم، بی‌درنگ تصویر اولین شهر خشت خام جهان؛ یزد در ذهنمان تداعی می‌شود. در طول تاریخ گذشته این شهر، زندگی در یزد، شهری کویری با تابستان‌های طاقت‌فرسا را بادگیرهای بی شمار آن میسر کرده است. بادگیرهایی که به بلندای آسمان قدبرافراشته‌اند و خنکای اندک بادهای وزیده در آسمان این شهر را به کام صاحبان خانه خود می‌نشانند.
موقعیت جغرافیایی
یزد با وسعت ۲۳۹۷ کیلومترمربع اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان بعد از ونیز است. شهر یزد، مرکز استانی به همین نام در فاصله ۶۷۷ کیلومتری تهران قرار دارد. یزد در دره‌ای وسیع و خشک و محصور بین رشته‌کوه‌های شیرکوه و خرانق قرارگرفته اسـت. ایـن شهـر از شمال به شهرستان اردکان و از شرق به شهرستان بافق و از جنوب به شهرستان تفت و از غرب به استان اصفهان محدود می‌شود.
آب‌وهوای یزد به علت قرار گرفتن روی کمربند خشک جهانی، دارای زمستان‌های سرد و نسبتاً مرطوب و تابستان‌های گرم و طولانی و خشک است.
یزد به شهر بادگیرها معروف است. «شهر دوچرخه‌ها» و «شهر شیرینی» از دیگر عناوینی است که شنیدن آن‌ها نام یزد را در ذهن تداعی می‌کند. در این شهر همه‌چیز حکایت از حرکت و زنده‌بودن محیط اجتماعی دارد. نام یزد معمولاً یادآور آثار هنری و اصیل است. تولیدات صنایع‌دستی یزد تا قبل از دوره ماشینی‌شدن صنایع، به دلیل کیفیت و برخورداری از اصالت هنری دارای شهرت جهانی بوده و هنوز هم به طور نسبی از کیفیت خوبی برخوردار است. ظرافت‌های به کار رفته در ساخت آثار هنری و معماری این منطقه در نوع خود بی‌نظیر بوده و از همین رو دارای ارزش هنری فراوانی است.
باغ دولت‌آباد
در اصل این مجموعه در خیابان شهید رجایی قرارگرفته است و در خیابان دیگری که در بلوار دولت‌آباد قرار دارد ورودی نداشته و در دست مرمت و بازسازی است. به همین علت، تردد از در اصلی انجام می‌گیرد. این باغ در دوران قاجاریه متصل به دروازه”چهار منار” بود اما هم چنان خارج شهر قرار می‌گرفت. اما با گذشت زمان، بافت شهری اطراف آن را پر کرد ، به طوری که در دوران پهلوی ساخت‌وساز حومه شهری پیرامون آن را فراگرفت و به‌تدریج باغ در مرکز شهر یزد واقع شد. هنگام ورود از یک هشتی نسبتاً بزرگ عبور می‌کنیم که محل ارائه و فروش صنایع‌دستی از قبیل سفال است. فضای داخلی باغ تا حدودی سبز است و به فضای باغ فین کاشان بی‌شباهت نیست.
تاریخچه باغ دولت‌آباد
درکتاب یادگارهای یزد، نوشته ایرج افشار آمده است: مطالعه تاریخ قدیم یزد نشان می‌دهد که باغ‌های مهم و بزرگ و زیبا از قدیم‌ترین ایام در آن جا ساخته می‌شده و ذکر بسیاری از آن‌ها در آن کتب موجود است. از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام برده شده است. ولی افسوس که اثری از هیچ‌کدام از آن‌ها اکنون بر جای نیست. باغ دولت‌آباد یزد از نمونه باغ‌های بزرگ ایران است که در سال ۱۱۶۰ هجری قمری « دوره زندیه» بناشده است. بادگیر مرتفع و زیبای آن با ارتفاع ۳۳ متر از سطح زمین بلندترین بادگیری است که تاکنون شناسایی‌شده است. این باغ بزرگ یکی از بنیادها و آبادانی‌های محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ، سرسلسله خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد است. او ابتدا قناتی با نام دولت‌آباد ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات، باغ دولت‌آباد را به وجود آورد. قنات تاریخی عظیم و مهم دولت‌آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل‌شده است.
بنای این مجموعه به سال ۱۱۶۰ ساخته‌شده و در حدود ۲۶۰ سال قدمت داشته و محل اقامت حاکم وقت و معاصر با شاهرخ میرزا و کریم‌خان زند بوده است. این بنا که می‌بایست در اختیار نوادگان محمدتقی خان (بزرگ خاندان رحیمی)باشد، اکنون توسط میراث فرهنگی اداره می‌شود .(شجره‌نامه در کتاب جامع جعفری به چاپ رسیده است).
این مجموعه یادگاری است از دوره‌های افشاریه و زندیه که شامل عمارت سردر، ساختمان هشتی و بادگیر، عمارت بهشت‌آئین و تالار آینه، عمارت تهرانی، آب‌انبار دو دهانه و باغ ناصر است. فضای سبز باغ، درختان میوه مانند انگور و سرو و کاج داشته و همچنین گل‌های محمدی و سرخ نیز در باغ دیده می‌شوند.
قنات دولت‌آباد که نقشی اساسی در موجودیت بخشی به باغ دولت‌آباد دارد، به طول تقریبی ۶۰ کیلومتر یکی از مهم‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌های شهر یزد است. قنات از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفت و پس از مشروب کردن بخشی از اراضی مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی به یزد می‌رسید و همه باغ دولت‌آباد را سیراب می‌کرد و پس از آن به طرف اراضی اطراف باغ جاری می‌شد و زمینهای کشاورزی را سیراب می‌کرد.
باغ دولت‌آباد یکی از زیباترین باغ‌های ایران به شمار می‌رود که در وسعتی در حدود ۶٫۴ هکتار احداث‌شده است. در زمان محمدتقی‌خان، باغ از سمت شمال به خیابانی می‌رسید که درختان بسیاری داشت؛ بطوریکه این درختان ،مانع دید از خارج به داخل باغ می‌شدند.
به این سبب این خیابان را “هزار درخت” نیز می‌گفتند که عرض ۴ تا ۵ متر و طولی بیش از ۲۰ کیلومتر داشت و به سمت رحیم‌آباد می‌رفت. در سمت شرق باغ نیز خیابانی به طول ۸ کیلومتر قرار داشت و از سمت غرب باغ به مسیل رودخانه‌ی خشک محدود می‌شد. در این زمان باغ خارج از حصار شهر یزد قرار داشت.
معماری باغ دولت‌آباد
بادگیر باغ، بلندترین بادگیر جهان
آن چه این باغ را در میان باغ‌های ایرانی شاخص نشان می‌دهد، بادگیر مرتفع آن است که با ۳۳٫۸ متر بلندترین بادگیر جهان شناخته شده‌است. از دیگر خصوصیات این بادگیر، هشت‌ضلعی بودن آن است که باعث می‌شود باد در هر جهت بوزد و به‌راحتی و به‌سرعت به قسمت زیرین هدایت شود. از سوی دیگر در زیر این بادگیر حوضی قرار دارد به‌طوری‌که با وزیدن باد به سطح آب حوض، هوای خنکی را داخل بنا ایجاد می‌کند. دراین ساختمان با تلفیق باد و آب که درحوض‌های داخل ساختمان در جریان است، هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاه‌نشین و تالارها انتقال پیدا می‌کند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می‌شود.
هندسه دولت آباد
هندسه باغ بسیار دقیق بوده و سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شکل عمود بر هم (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تفکیک کرده است. محور تقارن مستطیل بزرگ‌تر ، محور اصلی باغ اندرونی است که آب‌نمای بزرگ باغ به ابعاد ۱۹۴ در ۱۲ متر بر این محور منطبق است. درواقع این محور، همان محوری است که عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می‌کند. معمار باغ با کاشت درخت در دو جانب محور اصلی ، علاوه بر این‌که سبب تمرکز دید به سوی عمارت‌های اصلی باغ می‌شود، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یک از عمارات به سمت منظره باغ نیز هست و بر اتصال بصری بین دو عمارت تأکید می‌کند. وجود چشم‌انداز اصلی به شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ روبروی کوشک و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد پرسپکتیوی دارد که باغ را طولانی‌تر نشان می‌دهد. آب‌نما که دقیقاً بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق است، سطح باغ را به دو کرت مستطیلی متقارن تقسیم می‌کند. در باغ اندرونی قسمت عمده باغ کرت‌بندی شده است. تناسبات کرت‌بندی‌ها از تناسبات دو باغ مستطیل شکل تبعیت می‌کنند.
محور تقارن مستطیل کوچک‌تر که همان باغ بهشت‌آیین است بر محور اصلی باغ عمود است. مستطیل باغ بهشت‌آیین توسط یک حوض مستطیلی بزرگ که عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شکل تقسیم می‌شود که در واقع کرت‌های اصلی باغ بهشت‌آیین همین مربع‌ها هستند.
تقارن یکی از اصول معماری ایرانی بشمار می‌رود به طوری که در معماری سنتی ایران در تمامی بناها به اشکال مختلف از آن استفاده‌شده است. در باغ ایرانی نیز از این اصل بسیار استفاده‌شده است. کوشک به‌عنوان اصلی‌ترین بنای باغ ایرانی روی محور تقارن باغ قرار می‌گیرد. اوج این تقارن را می‌توان در محور اصلی باغ دید یعنی جایی که حتی گل‌ها و درختان نیز قرینه کاشته می‌شوند. نکته قابل تأمل در هندسه باغ دولت‌آباد، عدم تطابق محور باغ اندرونی بر محور باغ بیرونی است به طوری که امتداد محور طولی باغ اندرونی، نسبت به مرکز تقارن باغ بیرونی انحراف دارد. در بررسی علت این مسئله به نظر می‌رسد که با توجه به زمان شکل‌گیری دو باغ که بنا بر منابع تاریخی موجود، هر دو باغ در یک‌زمان یا بافاصله زمانی اندک از یکدیگر ساخته‌شده‌اند، این عدم تطابق می‌تواند زمینهای برای گام‌های بعدی تحقیق درزمینهٔ هندسه باغ دولت‌آباد باشد که مستلزم تحقیقات میدانی و جستجو در منابع تاریخی مرتبط است.(البته فرض مطرح‌شده با در نظر گرفتن پلان‌های قدیمی‌تر باغ مطرح می‌شود زیرا در دهه ۱۳۷۰ ه.ش با ساخت خیابان بزرگی در شمال باغ، قسمت اعظمی از باغ بهشت‌آیین تخریب گردیده و از زمین آن برای ساخت بلوار استفاده شد).
طرح باغ
طرح باغ دولت‌آباد یکی از اصیل‌ترین و بدیع‌ترین طرح‌های باغ رسمی ایرانی است. سطح باغ به دو بخش با محیط مستطیلی با ابعاد ۱۱۶ در ۲۷۴ متر و ۱۰۴ در ۲۷۸ متر تقسیم می‌شود که به صورت عمودبرهم قرارگرفته‌اند. محور تقارن مستطیل بزرگ‌تر -محور اصلی باغ- در راستای شمال غربی-جنوب غربی با زاویه ۳۰ درجه نسبت به محور غربی-شرقی قرار می‌گیرد. محیط مستطیل بزرگ‌تر (آن چه اکنون عموم به‌عنوان باغ دولت‌آباد می‌شناسند) باغ “اندرونی” را شکل می‌داد که درواقع باغ خصوصی و اقامتگاه خانواده بوده است. محیط مستطیل کوچک‌تر که در سمت شمال قرار دارد، محدوده‌ی باغ بیرونی را مشخص می‌کند. این باغ که باغ “بهشت‌آیین” نامیده می‌شود، محل برگزاری تشریفات حکومتی و مراسم ورزشی بوده است.
عناصر و اجزای باغ
همان‌طور که اشاره شد، پیدایش مجموعه عمارات باغ دولت‌آباد پس از احداث و احیای رشته‌های قناتی است که با همین نام شکل‌گرفته و پس از رونق باغ‌های پیرامون، در آن چند عمارت شامل عمارت سردر، عمارت بهشت‌آیین، تالار آیینه، عمارت تهرانی، عمارت هشتی (عمارت بادگیر)، عمارت سردر شمالی (مربوط به باغ بهشت‌آیین) و تالار طنبی احداث شده است. هم چنین اسطبلی بزرگ با شترخانه و غلام خانه در غرب باغ و در کنار رودخانه خشک قرار دارد.
عناصر و اجزای باغ
عمارت سردر (بهشت‌آیین)
عمارت هشتی (عمارت بادگیر)
تالار طنبی
عمارت طهرانی
تالار آیینه
عمارت سر در شمالی
اسطبل بزرگ
ابنیه فرعی و خدماتی
آب‌انبار
در واقع باغ دارای چهار بنای اصلی بوده که سه دستگاه آن به نام هشتی، تالار طنبی و سردر هنوز بر پای است و قسمتی از اتاق‌های زمستانی هم وجود دارد ولی بقیه ساختمان‌ها و حتی عرصه‌ی آن از بین رفته است.
علاوه بر این بناهای اصلی، ابنیه فرعی و خدماتی در ضلع شرقی باغ شامل آبدارخانه، شربت خانه،آشپزخانه و تأسیسات چاه و منبع آب با گاورو وجود دارد که در مواقع کم‌آبی برای پرکردن حوض‌های متعدد باغ از آن استفاده می‌شده است.
مجموعه ساختمان‌های دولت‌آباد هریک دارای مشخصات معماری و جلوه‌های اصیلی از کاربرد فضاهای موردنیاز در آن زمان است. « “عمارت هشتی” که در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی است، در واقع کوشک اصلی باغ محسوب می‌شود و به سبب وجود بادگیر مرتفع آن شهرت خاصی دارد. این بادگیر با ۳۳متر و ۸۰ سانتی‌متر ارتفاع، بلندترین بادگیر موجود در ایران است. عمارت هشتی دارای سه اتاق بزرگ و حوض‌خانه‌ای (با حوض یکپارچه مرمرین) در وسط است. طرح آن شبیه سایر کوشک‌های ایرانی است و طبقه فوقانی یک تالار و صفه و منظر دارد»
در سمت غرب عمارت هشتی، “عمارت طَنَبی” بزرگ و مجللی قرار دارد که دارای بادگیری مربع شکل و رو به باغ است. در دو طرف تالار طنبی، تالارها، صفه‌ها و شبستان‌هایی در یک طبقه جای دارند که در و روزن‌های آن‌ها به طنبی باز می‌شود. در زیر طنبی، زیرزمینی ژرف کنده‌اند که با دو پله راست به باغ می‌پیوندد و از طرف جنوب با راهرویی به محوطه زیر بادگیر ارتباط دارد.
“عمارت سردر” (در مرز مشترک دو باغ اندرونی و بیرونی) اصلی‌ترین عمارت باغ بهشت‌آیین بشمار می‌آید که دوطبقه است و زیر خان آن از یک سردر، هشتی و یک اتاق بزرگ (رو به شرق) و چند اتاق کوچک (رو به شمال و جنوب) و چند راهرو تشکیل‌شده است.
گونه شناسی باغ
دولت‌آباد ازنقطه‌نظر گونه‌شناسی عملکردی ، باغ”سکونتگاهی- حکومتی” است. به‌نحوی‌که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی ، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی،بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می‌رفته است. در باغ‌های سکونتگاهی- حکومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصه‌ها کاملاً متمایز می‌کردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می‌کردند.
از دیدگاه گونه‌شناسی کالبدی، دولت‌آباد از نوع “باغ-حیاط” به شمار می‌رود زیرا ساختمان‌ها و عمارات آن در اطراف باغ قرار می‌گیرند. (مانند نارنجستان قوام و باغ هفت‌تنان در شیراز)
نظام آبیاری باغ
منبع اصلی تأمین آب باغ، قنات دولت‌آباد است. در وقف‌نامه مفصل قنات دولت‌آباد نوشته‌شده است : « بر هیچ احدی مباح و روا نیست که پیش از گذشتن آب از باغ مذکور در آن تصرف نماید، اگرچه فی‌المثل ، همه آب دادن یک وجب زمین باشد. مگر درصورتی‌که به جهت آفات سماوی، کمی آب به جایی برسد که گذشتن آب از باغ ممکن نباشد که در این صورت متولی را جایز است که در هر موضع که صلاح باشد، آب را به مصرف برساند». علاوه بر قنات، برای مواقع خشک‌سالی و برای سیراب‌کردن باغ و پرکردن حوض‌های متعدد آن، یک چاه و منبع آب با گورو (آنچه امروز گاورو نامیده می‌شود) در ضلع شرقی باغ و در کنار ابنیه خدماتی احداث‌شده بود. همچنین در مواقع اضطراری از آب ذخیره‌شده در آب‌انبار باغ نیز استفاده می‌کردند.
در باغ دولت‌آباد، آب به تمامی به نمایش گذاشته می‌شود. معمار با بازی وصف‌ناپذیری، بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است، به طوری که آب در تمام سطح باغ حضور دارد. آب ابتدا در زیر بادگیر عمارت هشتی و در یک حوض یکپارچه مرمرین دیده می‌شود که در آن می‌جوشد و بالا می‌آید. سپس به حوضی در وسط این عمارت وارد می‌شود و از آن به سه حوض کشیده مستطیل شکل در سه شاه‌نشین سرازیر می‌شود. در مقابل ارسی اتاق‌ها، سه سینه کبکی وجود دارد که از سنگ مرمر است و آن را به شکلی تراشیده‌اند تا موج ایجاد کند و حجم آب را بیشتر از واقعیت نشان دهد.
آب از هر سینه کبکی، وارد یک حوض کوچک می‌شود که حوض کلگی نام دارد و از آن جا در آب‌نمای بزرگ باغ جاری می‌شود. این آب‌نما دقیقاً بر محور اصلی باغ قرار گرفته و ابعاد آن متناسب با ارتفاع بادگیر عمارت هشتی است به طوری که تصویر این عمارت را به‌گونه‌ای کامل در آب منعکس می‌کند. (آب درون آب‌نما در این مرحله وارد آبگردانی بسیار زیبا می‌شد که اکنون از بین رفته است). بعدازآن آب از زیر عمارت سردر، وارد باغ بهشت‌آیین می‌شود و به یک استخر ۱۲ ضلعی بزرگ که در شمال عمارت قرار دارد، می‌ریزد و از آن جا به سمت سه استخر مستطیل شکل در سه جانب دیگر سرازیر می‌شود. سپس آب از این استخرها به‌سوی خیابان‌ها و آبادی‌ها جاری شده و به مصرف کشت و زرع می‌رسد. درواقع معمار تنها به عبور آب از لایه‌های زیرین زمین و سیراب کردن درختان قناعت نمی‌کرد، بلکه آب گوارا را به روی زمین می‌آورد و به نمایش می‌گذاشت تا روح ساکنان کویر را نیز سیراب کند.
نظام آبیاری باغ
مسیر نمایان حرکت آب
مسیر پنهان حرکت آب
حوض و آب‌نما
مؤلف جامع جعفری ذیل عنوان « ذکر قنات مبارکه دولت‌آباد یزد- ایراد وقف‌نامه آن از منشـآت عالم ربانی آقای سیداحمد اردکانی…» و پس از عبارت‌پردازی‌ای زیاد می‌نویسد:
«تخمیناً معادل پانصد درب باغ و مساوی دو هزارجریب زمین از آن آب شاداب است… منبع و مظهر آن هر دو در بلوک مهریجرد است و در ساحت نه فرسنگ زمین قمری به جهت آن آب حفر فرموده از بلوک مهریجرد به حوالی ولایت کشانیدند و در حومه شهر به زراعت رسانیدند و آسیابی در قریه محمدآباد چاهوک که واسطه میان مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از آن آب دایر ساختند. بالجمله بنای قنات مزبور بر چهار رشته قنات است. رشته اول قنات مسمی به باقرآباد است که در اصل مرغابی بود و بعد از انتقال به نواب جنت مآب خان مغفور سعید آبی بر روی کارش آمد… رشته دوم قنات مسمّی به مهدی‌آباد است… رشته سیم قنات مسمّی به … است … رشته چهارم نصفه از قنات قدیمه بغدادآباد است که منتقل به خود فرموده … و این چهار رشته قنات را روی هم مسمّی به قنات دولت‌آباد ساخت از ساحت مهریجرد به عرصه حومه شهر چنانکه مسطور گشت، جاری گردانیده و در موضع آبشاهی ربع از قنات دولت‌آباد را مفروز نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشیده‌اند و سه‌ربع دیگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضمیمه باغ دولت‌آباد که نیز از ابنیه آن بزرگوار است با اراضی تابعه باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرموده‌اند که متولی شرعی آن (نام متولی را از نسخه خطی زدوده‌اند)».
مؤلف جامع جعفری سپس به نقل متن وقف‌نامه پرداخته است و بلافاصله پس از اتمام آن توصیف عمارات مربوطه به باغ را موضوع سخن خود قرار داده و تلخیص آن بدین‌صورت است:
«یکی دیگر از بناهای نزهت انتمای آن بزرگوار باغ دولت‌آبادست که متصل به دروازه چهارمنار و خارج شهر واقع است و از آب قنات دولت‌آباد مشروب می‌شود… فضای باغ به حسب طول به بسط … و به حسب عرض … و در سمت شرقی عمارتی به طرح هشت … طرح‌ریزی کرده‌اند… حیاض حوض‌خانه‌ها هشتی طرحش… آب حوض فلک را… بر باد داده و اعجوبه بادگیر عیوق طرحش … راه آمد و شد با کیوان گشاهد … مقابل آن عمارت در سمت غربی که بدایت باغ است، طرح عمارت دیگر ریخته‌اند».
درب مشبک دولت آباد
باغ دولت‌آباد پس از محمدتقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچ‌گاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ نرسید. با این حال این باغ هنوز همچون نگین سبزی در دل کویر می‌درخشد.
کجارو
