دوره نوجوانی حساس ترین و با اهمیت ترین دوران زندگی انسان است که معمولاً بین سنین 12الی 18 سالگی می باشد. در این دوره فرد دوره بحرانی زندگی خود را می گذراند که گاهی رفتار و اعمال کودکانه او موجب آزار بزرگترها و گاهی رفتار عاقلانه او باعث تحسین و تعجب آنها می شود.
نوجوان در سنینی قراردارد که به درستی نمی داند چه باید بکند؟ کدام شیوه را در زندگی خود برگزیند؟ برخی بزرگترها به او می گویند: تو هنوز بچه ای! گاهی دیگران به او می گویند: تو دیگر بزرگ شده ای چرا کار بچه گانه از تو سر می زند؟ او خود را در این امر و نهی، سرزنش و عتاب، حیران می بیند. نوشتار حاضر در مقام بیان مراحل مختلف دوره نوجوانی است که ضمن تبیین اوصاف و ویژگیهای هر دوره به محورهای اساسی تربیت، عبادت، الگوپذیری، دوست یابی، سیاست و گناه از دیدگاه نهج البلاغه می پردازد.
مراحل رشد
دوره نوجوان به سه مرحله تقسیم می شود:
1- مرحله قبل از بلوغ: که هنوز فرد در این مرحله احساس کودکی می کند و به تدریج صفات بلوغ شروع به ظاهر شدن می کند.
2- مرحله بلوغ: که بین مرحله کودکی و نوجوانی قراردارد. معیارهای بلوغ در این مرحله ظاهر می شود و بیشترین تغییر جنسی صورت می گیرد و بر والدین و مربیان لازم است در این مرحله عنایت ویژه ای به نوجوان نمایند و راهنمایی های لازم را نسبت به او دریغ ننمایند و نوجوان را از نظر فکری یاری دهند. چون آنان برای رشد روانی و سازندگی خود، نیازمند هدایت و راهنمایی مربیان صالح و اندیشمند هستند تا چگونه زیستن را بیاموزند و هویت خود را دریابند و از بروز اعمال ناهنجار در برابر حوادث به وجود آمده جلوگیری نمایند.
3- مرحله بعد از بلوغ: که شخصیت نوجوان تا حدی در این مرحله شکل گرفته و انتخاب دوست، شغل، رشته تحصیلی و… بهترین همدم او در زندگی است.
نوجوان در این مرحله با تغییراتی روبه روست که از جمله آن، رشد بی تناسب اعضا و اندامهاست که گاهی نمی تواند بر اندامهای خود مسلط شود. پرانرژی، پرسروصدا و شلوغ، کم حوصلگی، سرکش و طاغی و ناآرام بودن، دوستدار احترام به شخصیت و استقبال از راهنمایی های دیگران، از دیگر ویژگی های اوست.
بهترین پناهگاه، قرآن کریم، ائمه علیهم السلام و ادعیه می باشد وگرنه، گناه انسان را در دنیا و آخرت رسوا می سازد و برکت را از مال او برمی دارد و ناراحتی های روانی را نصیبش می سازد
نهج البلاغه یکی از برترین کتاب هایی است که به اخ القرآن (برادر قرآن) شهرت یافته است. این کتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است که دست عقول بشر به این آسانی به آن نمی رسد. دلیل آن همین است که این کتاب تراوش روح با عظمت کسی است که مظهر اسم اعظم خداوند است، معلم جبرائیل، قرآن ناطق و بزرگ ترین مفسران و تربیت شده پیامبر عظیم الشأن است.»
سخنان حضرت علی علیه السلام که نهج البلاغه بخشی از آن می باشد، از نظر قواعد ادبی و لفظی و اخلاقی در حد معجزه است و تاکنون هیچ کلام بشری به پای آن نرسیده و با آن برابری ننموده است. ابن ابی الحدید معتزلی- شارح بزرگ نهج البلاغه- در مقدمه کتاب خود می نویسد: «بحق، سخن علی علیه السلام فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق می باشد».
نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حکم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است که به کارگیری آن، مهم ترین راه حل جهت تربیت و سعادت می باشد. ما در بحث «نگاه نهج البلاغه به نوجوانان» به چند محور اشاره می کنیم که عبارتند از:
الف) نوجوان و تربیت
در تربیت نوجوانان باید به چند اصل تربیتی توجه نمود؛ شناخت مسائل این نسل، توجه به پایه های خلقی این نسل، توجه به اصل محبت و انس و دوستی با نوجوانان و پرهیز از اعمال قدرت و اجبار.
امام علی علیه السلام به تربیت نفس توجه ویژه ای دارد و می فرماید: «ای مردم! خودتان عهده دار تربیت نفس خویش باشید و آن را از کشیده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا بازدارید» و نیز می فرماید: «زنهار! زنهار! در تربیت و سازندگی خویشتن تلاش کن.»
امام علی علیه السلام به پدران نیز توصیه می کند: «با فرزندان خود دوست شوید؛ زیرا موده آباء قرابه بین الأبناء: دوستی میان پدران سبب خویشاوندی میان فرزندان است.» و نیز به علت تأثیر خانواده ها و شخصیت نوجونان، سفارش می کند: « روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خانواده ها صالح و خوش سابقه، برقرارساز».
امام تأثیر محیط و جامعه را در تربیت فرزندان، به ویژه نوجوانان، گوشزد می کند و می فرماید: «واسکن الأمصار العظام قانها جماع المسلمین، واحذر منازل الغفله و الجفاء و قله الاعوان علی طاعه الله؛ در شهرهای بزرگی که مرکز اجتماع مسلمانان است، مسکن گزین و از محیط و جوامعی که اهل غفلت و ستمکاری در آنجا هستند و یاران مطیع خدا کمتر در آن نواحی یافت می شوند، بپرهیز.»
ب) نوجوان و عبادت
طرز ارائه مسائل مذهبی به نوجوانان اهمیت بسیاری دارد. امور مذهبی را به گونه ای باید به آنها ارائه داد که آنها احساس کنند در زندگی روزمره، این امور قابل پیاده شدن است. و باید علم و دین را توأمان به نوجوانان آموخت.
امام علی علیه السلام به پدران نیز توصیه می کند: «با فرزندان خود دوست شوید؛ زیرا موده آباء قرابه بین الأبناء: دوستی میان پدران سبب خویشاوندی میان فرزندان است.» و نیز به علت تأثیر خانواده ها و شخصیت نوجونان، سفارش می کند: « روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خانواده ها صالح و خوش سابقه، برقرارساز»
«عبادت » مهم ترین بخش اصول اسلام می باشد و در نهج البلاغه به بندگی خدا و عبادت توجه و تأکید بیشتر شده است. عبادت اثرات دنیوی بسیاری دارد که از جمله آن آرامش روانی و سلامت نفس می باشد. امام علی علیه السلام می فرماید: «در تمام امور زندگی خود، خداوند را اطاعت کن؛ زیرا اطاعت از خداوند، بر هر کاری مقدم است. نفس خود را به سوی عبادت بکشان و با آن مدارا کن.!
از مهمترین ارکان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن می باشد. امام علی علیه السلام توجه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را می ریزد»، «بهترین وسیله نزدیکی به خداوند، روزه ماه مبارک رمضان است» و «حق فرزند بر پدر این است که نام نیکویی برای او انتخاب کند، اخلاق و ادب به او بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد.»
ج) نوجوان و گناه
امام علی علیه السلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسیار حساس بیان می کند: اول اینکه قلب نوجوان مانند زمین، خالی و مساعد است که هرچه در آن بکاری همان درو می کنی: «انما قلب الحدث کالارض الخالیه مهما القی فیها من کل شیء قبلته» و دوم اینکه دوران نوجوانی را زودگذر می داند و گوشزد می فرماید سریعاً آن را دریابید: «بادر شبابک قبل هرمک و صحتک قبل سقمک» سوم اینکه شیطان در این زمان به نوجوان زیاد روی می آورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت که بهترین پناهگاه، قرآن کریم، ائمه علیهم السلام و ادعیه می باشد وگرنه، گناه انسان را در دنیا و آخرت رسوا می سازد و برکت را از مال او برمی دارد و ناراحتی های روانی را نصیبش می سازد. از نظر امام علی علیه السلام هر گناهی در زندگی، آثار سوئی دارد، مثلاً: دروغ ایمان را از انسان دور می کند؛ فحش و بدزبانی، زهد را دور می سازد و سخن چینی، رابطه دوستی را از بین می برد.
بخش نهج البلاغه تبیان
منبع: نوجوانان از دیدگاه نهج البلاغه، نویسنده: سیدحسن قریشی
