کلمه فارسی کشکول به معنای کاسه ای بیضی یا قایق شکل است که از نارگیل، فلز یا چوب ساخته شده می شده است . دراویش، نسل‌ها این کشکول ها را بر دوش خود حمل می‌کردند و برای جمع‌آوری کمک‌های مالی از آن استفاده می‌کردند.
کشکول یکی از وسایلی است که ساخت آن در روزگار گسترش تصوف در ایران، رواج بسیار داشت . از یک منظر، ساخت کشکول به شکل وسیع نشان دهنده قدرت صوفیان در ایران بود. صوفیان در زمان صفویه به قدرتی بزرگ در ایران دست یافتند؛ اما در اواخر صفویه از قدرت کنار گذاشته شدند.این گروه که تا اواخر قاجاریه نیز در میان مردم زندگی می کردند اندک اندک با ظهور تجدد رنگ باختند و دیگر نشانی از آن شکل و ظاهر و وسایل خاص آنان پیدا نمی شود.
یکی از نشانه های دراویش، کشکولی بود که با زنجیری به سر دست می آویختند و کارکردی شبیه کیف های امروزی داشت. این کشکول‌ها هم نشانه دراویش بود و هم محلی بود که وسایلی مختلف را در آن نگه داری می کردند.
معنی کشکول چیست؟
در لغت نامه دهخدا این کلمه را این چنین توضیح داده است : کشکول . [ ک َ ] (اِ) گدا باشد یعنی شخصی که گدایی می کند. (برهان ). || کجلول . (انیس الطالبین بخاری ). کاسه گونه ای باشد که درویشان و صوفیان بکار برند و در آن مایحتاج خود از خوراکی و مالیات مال صدقات ریزند. خچکول .
در برهان آمده معنی آن کشیدن بدوش است . چه کش به معنی کشیدن و کول دوش و کتف را گویند. در حاشیه ٔ برهان قاطع به نقل از تفسیر الفاظ الدخیله ٔ بستانی گوید: از آرامی «کنش کل » (بضم اول وکسر دوم وضم چهارم ) یعنی جامع کل شیئی و مراد محفظه ای است که درویشان و گدایان هرچه از مردم ستانند در آن نهند.
کشکول پوست نارجیل دریائی است که در جزایر نزدیک به خط استواء عمل می آید . شبیه به کشتیی است با رنگ سیاه دو طرف لبه ٔ آن را سوراخ کنند و زنجیر یاریسمان بندند تا بتوان بدست آویخت . آن کاسه ٔ گدائی درویشان است و آنگاه که بر درخت است دو کشکول بهم چسبیده است و در میان آن مغز نارجیل است
استفاده از کشکول میان صوفیان ایران به حدی رایج بود که این وسیله از وصله های مهم فقر شد و جنبه روحانی و معنوی به خود گرفت. همچنین مردمی که در خانه خود کشکول نگه می داشتند با این حرکت نمادین علاقه خود را به تصوف نشان می‌دادند.
کشکول، در لغت به معنی «به دوش کشیدن» است و چون درویش ها این وسیله را روی دوش می انداختند و می کشیدند به این نام خوانده شد.
کشکول از چه چیزی ساخته می شد؟
چوب کشکول چیست ؟ باید بگوییم درختی در مناطق گرمسیری مانند هندوستان می روید که میوه ای شبیه نارگیل دارد و به نام میوه نخل کوکو دمر شناخته می شود. هسته این میوه تا سواحل ایران نیز می رسد . سفر این هسته به مثابه نمایشی از سفر درویش در اقیانوس معرفت معنوی معنایی عرفانی پیدا کرده است .کشکول دارای تعدادی تداعی استعاری است. به عنوان مثال، بیانگر پاکسازی روح یک صوفی از تمام امیال زمینی در جهت آمادگی برای پذیرش عشق الهی و زندگی فقیرانه درویشی است.
صنعتگران ایرانی با استفاده از پوست چوبی این میوه و منبت کاری های زیبا بر سطح آن ، این ظروف دیدنی را می ساختند. البته کشکول‌هایی از جنس سفال نیز ساخته می شدند اما غالب کشکول ها از جنس میوه کوکو دمر بودند.
برخی از کشکول های فلزی به شکل یک قایق هستند .بعضی نیز یک دهانه کوچک برای تبدیل کاسه به ظرف نوشیدنی دارند. کشکول‌ها اغلب با کتیبه‌ها و ادعیه‌هایی به زبان عربی و فارسی تزئئین می‌شدند و در برخی موارد صحنه‌های مذهبی معروفی مانند حضرت ابراهیم در حال آماده‌سازی قربانی فرزندش اسماعیل بر روی آن ها نقش می بست . .
دراویش از ظرف کشکول چه استفاده ای می کردند ؟
دراویش این ظرف را بر دوش می انداختند و همین ظور که در بازار و محلات می گشتند،مردم چیزهایی به آن ها کمک می کردند. در پایان روز چیزهای مختلفی از سکه و خوردنی و …. در کشکول پیدا می شد . از این جهت هم کتابهایی را که در گذشته مطالب مختلف در آن نوشته می شد و موضاعات آن یکسان نبود کشکول می گفتند . مانند کتاب کشکول شیخ بهایی .
درواویش معمولا لباسی سفید می پوشیدند و کلاهی برسر می گذاشتند . به همراه خود نیز معمولا تبرزین و کشکول حمل می کردند و از تعلقات دنیوی فقط همین وسایل را داشتند . آن ها به تجملات دنیا بی اهمیت بودند . گروهی همیشه در سفر بودند و در هرشهری به خانقاه آن شهر می رفتند و چند روزی استراحت می کردند و دوباره به راه خود ادامه می دادند.
کشکول و تبرزین دراویش نماد چیست؟
تبرزین اسباب عرفانی است که از سوی درویشان، و عیاران در حلقه نظام اهل فتوت به افرادی عطا می شد که شایستگی حمل آن را داشتندو تبرزین در معنای دور جستن از گناه و نشانه ای از پیامبران ابراهیمی به کارکرد آیینی و مقدس به کار گرفته شد و اسباب عرفانی در دست دراویش شد که جدای از حفظ امنیت در مفهوم نمادین حقانیت و مشروعیت طریقت دینی آنان بود. بنابراین تبرزین و کشکول نماد هایی از حقانیت دراویش و بی نیازی آن ها به دنیا بود.
تصاویر زیر نمونه هایی از کشکول‌های دیدنی است که در مجموعه های هنری خارج از ایران نگهداری می شوند.
- مسجد شاکرین استانبول معماری مدرن اسلامی
- مکان های مذهبی جهان و گردشگری
