راهنمای مطالعه
توجه به سلامت روان در نوجوانان چه اهمیتی دارد ؟ سنین نوجوانی، بدون شک شیرین‌ترین سنین زندگی هستند. شاید دست و پنجه نرم کردن با مشکلات دوران نوجوانی برای والدین اندکی سخت به نظر برسد، اما خب طبیعی است که برای خود نوجوان، این دوران بسیار دوست‌داشتنی است. دوران نوجوانی، دوران تناقض‌هاست و به همین علت، بسیار منحصر به فرد است. این دوران، زمانی است که نوجوان شروع به یافتن و شناخت خود می‌کند. به عبارت دیگر، شخصیت و هویت هر فرد، در همین دوران شکل می‌گیرد.
این دوره اهمیت فراوان دارد؛ نه تنها بخاطر شکل‌گیری شخصیت، بلکه به دلیل مواجهه با تغییرات تازه. از تغییرات فیزیکی گرفته، تا تغییرات روحی و عاطفی و حتی اجتماعی. به علاوه، مشکلات شایع در این دوره نیز از جمله فقر، خشونت یا سوء استفاده از هر نوع، می‌تواند نوجوان را آسیب‌پذیر کند و مهم‌تر از همه، می‌تواند سلامت و بهداشت ذهنی و روانی او را به خطر بیندازد.
با تمام این توصیفات، بدیهی است که باید به سلامت روان نوجوانان، توجه ویژه‌ای نشان داد. محافظت از نوجوانان در برابر تجربه‌های مضر و دور کردن آن‌ها از عوامل خطرزا و به طور کلی، نشان دادن راه درست و غلط به آن‌ها، می‌تواند تا حدود زیادی برای گذر از این دوره، مفید باشد؛ چرا که نوجوانی، پایه‌ی بزرگسالی است و مشکلات این دوره، می‌تواند بعدها در دوران پسا بلوغ، به اشکال دیگری نمود پیدا کند.
در این مقاله از «وبسایت نوجوان ها» قصد داریم تا موضوعی سلامت روان در نوجوانان را بررسی کنیم. ابتدا به برخی از آسیب‌ها و مشکلات شایع در این دوره خواهسم پرداخت و سپس، راهکارهایی برای ارتقا، بهبود و حفظ سلامت روان، به شما ارائه خواهیم داد. با ما همراه باشید.
چرا حفظ سلامت روان در نوجوانان مهم است؟
مهم‌ترین سوالی که باید قبل از هر چیز به آن پاسخ دهیم، این است که اصلا حفظ سلامت روان در نوجوانی چه اهمیتی دارد؟ اصلا این کار مهم است؟ همانطور که خود در مقدمه مطالعه کردید، پاسخ به این سوال، مثبت است. اما اجازه دهید موضوع را کمی بیشتر بشکافیم، تا درک آن آسان‌تر شود.
بر طبق نظرسنجی‌های انجام شده در سال 2017 که در استرالیا و از نوجوانان بین 15 تا 19 سال انجام شد، نتیجه‌ای به دست آمد که بسیار قابل تامل بود. نتایج این نظرسنجی، حاکی از آن بودند که از نظر این قشر، مسئله‌ی سلامت روان، بزرگترین مشکل در داخل کشور است. پس از آن، بر طبق نتایج نظرسنجی‌های دیگری که از همین جمعیت به عمل آمد، عدم سلامت روان به عنوان بزرگترین مانع برای رسیدن به موفقیت شناخته شد. این افراد عقیده داشتند که زندگی شخصی، عاطفی و شغلی آن‌ها بعد از اتمام مدرسه، تا حد زیادی تحت تاثیر سلامت روان آنان خواهد بود.
همانطور که در مقدمه اشاره کردیم، دوران نوجوانی، دورانی است بسیار حیاتی؛ زیراکه این دوره، دوره‌ی شکل‌گیری عادات فردی، اجتماعی و عاطفی در هر فرد است؛ عاداتی که برای حفظ سلامت روان در دوره‌های بعدی، اهمیت فراوان دارند. عاداتی همچون الگوی خواب صحیح، ورزش منظم، توانایی مقابله با مشکلات، مهارت حل مسئله، مهارت‌های بین فردی و توانایی مدیریت احساسات، همه و همه در این دوره شکل می‌گیرند و تثبیت می‌شوند.
طبیعی است که توجه به حفظ سلامت نوجوانان، اهمیت بسیاری دارد و بسیار مهم است که محیط خانواده، مدرسه و حتی جامعه، رفتاری حمایت‌گرانه از خود نشان بدهند.
عوامل موثر در سلامت روان نوجوانان
عوامل بسیاری می‌توانند در سلامت روان نوجوانان تاثیرگذار باشند. هر اندازه که مواجهه با این عوامل بیشتر و در مدت زمان بیشتری باشد، طبیعی است که آسیب روانی آن نیز بسیار بیشتر و برزگتر خواهد بود. به طرو مثال، استرس و اضطراب، از جمله مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده سلامت روان در نوجوانان به شمار می‌رود.
عوامل بروز اضطراب در نوجوانان، می‌تواند بسیار گسترده باشند:
- اشتیاق برای کسب استقلال فردی،
- تلاش برای تطبیق با همسالان،
- درک و شناخت هویت جنسی،
- و البته دسترسی آسان و استفاده افراطی از تکنولوژی و…
در این میان، رسانه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام، تیک‌تاک و… یا هنجارها و عرف‌های جنسیتی که از طرف جامعه به نوجوان تحمیل می‌شوند، نیز بی‌تاثیر نیستند. این دو عامل آخر، می‌توانند تصور و دیدگاه نوجوانان را نسبت به زندگی واقعی و آن چیزی که واقعا در جامعه جریان دارد، تغییر بدهند و در نهایت، انتظارات او از آینده‌ای که خواهد داشت را تحت‌الشعاع قرار دهند.
علاوه بر تمامی موارد بالا، عوامل زیر نیز می‌توانند بر سلامت روان نوجوان تاثیر بگذارند:
- کیفیت زندگی خانوادگی نوجوان
- ارتباط با همسالان و دوستان
- خشونت، چه از طرف والدین، چه از طرف همسالان
- مشکلات اجتماعی-اقتصادی
- تجاوز و سوء استفاده‌های جنسی و…
تمامی این عوامل، نه تنها سلامت روان فرد را دو دوره نوجوانی به خطر خواهند انداخت، بلکه گاه ممکن است آثارشان حتی در سنین بزرگسالی نیز بر جای بماند. در بخش بعدی، مشکلات متداول دوران نوجوانی را بررسی خواهیم کرد.
مشکلات ناشی از عدم سلامت روان در نوجوانی
در این بخش، همانطور که در مقدمه قول داده بودیم، می‌خواهیم مشکلات شایع در دوران نوجوانی را بررسی کنیم. این مشکلات، همگی می‌توانند ریشه در عواملی داشته باشند که در بخش پیشین گوشه‌ای از آن‌ها را معرفی کردیم. لازم است بدانید که این مشکلات، بعضی ناشی از عدم سلامت روان در نوجوان هستند و بعضی دیگر، عدم سلامت روان را به وجود می‌آورند.
اختلالات عاطفی
از شایع‌ترین مشکلات دوران نوجوانی، می‌توان به اختلالات عاطفی و احساسی اشاره کرد. یکی از مهم‌ترین نشانه‌های اختلالات عاطفی در نوجوانان، تغییرات غیرمنتظره و ناگهانی در خلق و خو و رفتار است. به طور مثال عصبانیت ناگهانی، می‌تواند نشانه‌ای از اختلالات عاطفی باشد. در برخی از نوجوانان، این اختلالات عاطفی ممکن است به اختلالات فیزیکی بینجامد؛ به طور مثال شکم‌درد، سردرد یا سرگیجه و استفراغ ممکن است ناشی از مشکلات عاطفی باشند.
از اختلالات عاطفی شایع در نوجوانی، می‌توان موارد زیر را نام برد:
- افسردگی (به عنوان مهم‌ترین اختلال عاطفی در سنین نوجوانی)
- اضطراب
- زودرنجی
- استیصال و ناامیدی
- عصبانیت و…
اختلالات رفتاری
اختلالات رفتاری در دوران کودکی، می‌تواند ریشه‌ی بسیاری از مشکلات در دوران نوجوانی باشد، به علاوه، این اختلالات حتی ممکن است تا دوران نوجوانی نیز باقی مانده و سلامت روان نوجوانان را تهدید کند. این رفتارها در اکثر موارد، ممکن است زندگی تحصیلی نوجوان را تحت تاثیر قرار دهند و یا به در نهایت، به رفتارهای مجرمانه ختم شوند.
از جمله متداول‌ترین اختلالات رفتاری در دوره نوجوانی، می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- اختلال بیش فعالی ناشی از کمبود توجه در کودکی؛ که می‌تواند در دوران نوجوانی، موجب رفتارهای خطرآفرین شود، رفتارهایی که نوجوان بدون توجه به عواقب مرتکب می‌شود و برای سنین نوجوانی، نوعی اختلال به شمار می‌رود.
- اختلال سلوک (conduct disorder) که ممکن است منجر به بروز رفتارهای مخرب و چالش برانگیز در نوجوان شود.
اختلالات تغذیه‌ای
از دیگر مشکلاتی که سلامت روان در نوجوانان را تهدید می‌کند، بروز اختلالات تغذیه‌ای است. طبق آمار به دست آمده، این دسته از اختلالات در دختران بیشتر رایج است و پسران را کمتر تحت تاثیر می‌دهد. بی‌اشتهایی عصبی، یا پرخوری عصبی یا اختلال پرخوری افراطی (binge eating disorder) همگی از جمله مشکلا تغذیه‌ای رایج در دوران نوجوانی هستند. در اکثر مواقع، این اختلالات تغذیه در کنار اختلالات عاطفی از جمله اضطراب یا افسردگی بروز پیدا می‌کنند.
اختلالات روانی و روان‌پریشی
علائم اختلالات روانی، علی‌الخصوص روان‌پریشی، در اواخر دوران نوجوانی و یا اوایل دوران بزرگسالی بروز پیدا می‌کنند. از جمله متداول‌ترین علائم این دسته از اختلالات، می‌تواند توهم یا هذیان‌گویی باشد. بروز اختلالات روانی و روان‌پریشی در نوجوانان، زندگی روزمره و یا تحصیل آنان را به شدت تحت تاثیر قرا خواهد یا به کل مختل خواهد کرد. حتی ممکن به انگ اجتماعی (استیگما) یا رفتارهای مجرمانه، منجر شود.
خودکشی و خودآزاری
خودکشی، خودزنی و یا خودآزاری را می‌توان از جمله مهم‌ترین مشکلات روانی در دوره نوجوانی دانست؛ زیرا اثرات و تبعات آن، از هر یک از اختلالات دیگر، جدی‌تر است. در سال 2016، حدود 65 هزار نوجوان در اثر خودآزاری، جان خود را از دست دادند. خودکشی نیز سومین عامل مرگ و میر در نوجوانان به حساب می‌آید. در حدود 90 درصد از جمعیت نوجوان دنیا، در کشورهای فقیر یا کم‌درآمد زندگی می‌کنند؛ کشورهایی که آمار خودکشی نوجوانان در آن‌ها، از هرجایی بالاتر است.
از جمله دلایل خودکشی در نوجوانان، می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- مصرف افراطی نوشیدنی‌های الکلی
- سوء استفاده (جنسی) در زمان کودکی
- انگ اجتماعی از جانب محیط اطراف
- موانع موجود برای دستیابی به کمک‌های روانی
- گفتگو درباره خودکشی در فضای مجازی و…
رفتارهای ریسک‌پذیری
ریسک‌پذیری می‌تواند هم در معنای مثبت و هم درمعنای منفی خود به کار رود. مفهوم منفی و مخرب آن، می‌تواند یکی از اختلالات شایع در نوجوانی باشد و سلامت روان نوجوانان را به شدت تحت تاثیر قرار دهد. رفتارهای پرخطری از جمله استفاده از مواد مخدر، یا رفتارهای پرخطر جنسی، از همین دوران نوجوانی در فرد پدیدار می‌شوند. رفتارهای ریسک‌پذیری و پرخطر نیز از جمله همان دلایلی است که هم می‌تواند ناشی از عدم سلامت روان باشد، هم می‌تواند عدم سلامت روان را به دنبال داشته باشد.
توصیه‌ها و راهکارهای حفظ سلامت روان در نوجوانان
اکنون از اهمیت سلامت روان در دوره نوجوانی به خوبی آگاه هستیم و با آسیب‌ها و مشکلاتی که ممکن است در این دوره بروز پیدا کند، آشنا شده‌ایم. در ادامه، راهکارهای عملی و ساده‌ای را مشاهده خواهیم کرد که با گنجاندن آن‌ها در زندگی روزمره و به کارگیری‌شان، می‌توان به راحتی از بسیاری رفتارهای نادرست و اختلالات شایع، جلوگیری کرد.
برای بهبود سلامت روان، می‌توانید از 12 راهکار زیر کمک بگیرید:
1- احساسات خود را بیان کنید
صحبت درباره‌ی احساسات و بیان کردن و به زبان آوردن آن‌ها، می‌تواند تاثیر شگرفی در بهبود و البته حفظ سلامت روان شما داشته باشد. بیان احساسات، سبک‌بالی فراوانی را برای شما به همراه خواهد داشت. وقتی از احساسات خود صحبت کنید، به قول معروف خالی خواهید شد! هرچند که صحبت با اطرافیان بهترین روش برای بیان احساسات است، اما از روش‌های دیگری همچون نوشتن نیز می‌توان استفاده کرد.
2- فعالیت کنید و پویا باشید
ورزش و فعالیت منظم، هم از دیگر راهکارهای بهبود سلامت روان است. ورزش نه تنها موجب سالم ماندن بدن و حفظ سلامت شما خواهد شد، بلکه به افزایش تمرکز و عزت نفس شما نیز کمک شایانی خواهد کرد. ورزش و فعالیت منظم، سلامت مغز و ارگان‌های حیاتی شما را حفظ خواهد کرد و در نهایت، موجب شادابی خواهد شد.
3- رژیم غذایی سالم داشته باشید
تغذیه‌ی مناسب نیز برای حفظ سلامت روان، بسیار ضروری است. مغز شما برای سالم ماندن و البته عملکرد مناسب، به مواد مغذی متعدد و مختلفی نیاز دارد. علاوه بر سلامت ذهن، رژیم غذایی سالم و مناسب، سلامت فیزیکی باقی اعضای بدن را نیز تضمین می‌کند.
4- نوشیدنی الکلی ننوشید
استفاده از نوشیدنی‌های الکلی شاید در ایران چندان رایج نباشد، اما آگاهی از عوارض آن خالی از لطف نیست. بسیاری از افراد، نوشیدنی الکلی را صرفا برای تغییر حال و هوای خود می‌نوشند، اما برخی دیگر ممکن است برای فرار از تنهایی و ترس‌هایشان این کار را انجام دهند. نوشیدن الکل شاید در لحظه لذت‌بخش باشد، اما زمانی که آثارش از بین برود، حس انزجار به همراه خواهد داشت.
به جای نوشیدنی‌های الکلی، بهتر است که 8 لیوان آب در روز بنوشید تا هم سلامت داخلی بدن را حفظ کنید، هم پوستی خوب داشته باشید.
5- اجتماعی باشید
ارتباط با اطرافیان، از هر نوعی که باشد، می‌تواند به حفظ سلامت روان در نوجوانی، کمک شایانی کند. سعی کنید دوست جدید پیدا کنید، با دوستانتان به گردش بروید، حرف بزنید، سفر کنید، و خلاصه اینکه سعی کنید اجتماعی باشید. انجام فعالیت‌های گروهی و گذراندن وقت با خانواده و دوستان، برای سلامت روان بسیار مفید خواهد بود.
6- کمک بخواهید
ما همگی انسان هستیم، نه ابرقهرمان! این تفکری است که باید در بین نوجوانان بیشتر جا بیفتد؛ نوجوانان باید باور کنند که هر انسان، برای اینکه بتواند یک تنه با تمام مشکلات زندگی دست و پنجه نرم کند، بیش از حد ضعیف است و گاهی اوقات در مواجهه با سختی‌ها، درخواست کمک از اطرافیان هیچ اشکالی ندارد.
یکی از مهم‌ترین راهکارهای حفظ سلامت روان در نوجوانی، این است که به هنگام سختی‌ها، از دوستان و خانواده خود کمک یخواهیم و مشکلات خود را با آنان در میان بگذاریم. حتی مراجعه به روانکاو و روانشناس نیز بسیار مفید و البته لازم خواهد بود.
7- به خودتان استراحت دهید
برای اینکه سلامت روان خود را در دوران نوجوانی حفظ کنید، لازم است که گاهی اوقات و هر چند وقت یکبار، به خودتان استراحت دهید؛ از همه چیز فاصله بگیرید، از اطرافیان دور بماند و چند روز، چند ساعت یا اصلا حتی چند دقیقه را فقط و فقط به خودتان اختصاص دهید. برای بهبود و حفظ سلامت روان، دوری از استرس و اضطراب‌های هر روزه، این کار می‌تواند بسیار مفید باشد.
8- کاری که در آن مهارت دارید را انجام دهید
انجام کاری که در آن مهارت دارید، می‌تواند تاثیر شگرفی بر بهبود سلامت روانی شما داشته باشد. وقتی کاری را انجام می‌دهید که در آن مهارت دارید، نه تنها مهارت و قدرت خود را در آن کار بهبود می‌بخشید، بلکه اوقات خوشی را نیز برای خودتان رقم می‌زنید. به علاوه، هم در برای رفع استرس کار مفیدی انجام داده‌اید، هم به افزایش اعتماد به نفس خود کمک کرده‌اید. با این تفاسیر، چه کسی بدش میاد کارهایی را انجام دهد که به آن‌ها عشق می‌ورزد؟
9- خودتان را همانطور که هستید بپذیرید
سلامت روان نوجوانان خیلی بیشتر خواهد بود، اگر خود را با تمام نقاظ ضعف و کاستی‌هایی که دارند، خود را همانطور که هستند بپذیرند. همه‌ی ما منحصر به فردیم و هویتی مستقل از دیگران داریم، اگر بخواهیم خود را بخاطر آنچه که هستیم سرزنش کنیم و تلاش کنیم تا شبیه دیگران شویم، از شخصیت و هویت ما چه چیزی باقی می‌ماند؟ کلید عزت نفس بالا، در آن است که خودمان را به هر شکلی که هستیم، دوست داشته باشیم. این عزت نفس، در نهایت بدون شک به موفقیت در تمامی ابعاد زندگی منجر خواهد شد.
10- به دیگران اهمیت دهید
اهمیت دادن به دیگران نیز یکی از راهکارهای حفظ سلامت روان است که از قضا، بسیار هم کارساز است. اهمیت دادن به دیگران و توجه به اطرافیان، در حفظ روابط اجتماعی بسیار مفید است، صمیمت را بیشتر می‌کند و افراد را به هم نزدیک می‌کند. کمک به دیگران و توجه به نیاز آن‌ها و محبت کردن، نه تنها باعث می‌شود که خودتان حس خوبی داشته باشید، بلکه باعث می‌شود در زمان نیاز، دیگران نیز حامی و پشتیبان شما باشند.
11- خوب بخوابید
اصلاح ساعت و الگوی خواب، برای حفظ سلامت روان بسیار ضروری است. درست مثل تغذیه مناسب، خواب کافی نیز در بهبود و تنظیم عملکرد مغز، دخالت دارد. خواب مناسب و به مدت کافی، به نوعی ذهن و بدن ما را ترمیم می‌کند. سعی کنید شب‌ها زودتر بخوابید، قبل از خواب مطالعه کنید، با از استفاده راهکارهای مختلف کیفیت خواب را بیشتر کنید، صبح‌ها نیز زودتر از خواب برخیزید. فراموش نکنید که حداقل 8 الی 10 ساعت خواب داشته باشید.
12- ذهن‌آگاهی را تمرین کنید
ذهن‌آگاهی (Mindfulness) و مدیتیشن نیز دو راهکار بسیار سودمند برای بهبود سلامت روان در نوجوانی هستند. ذهن‌آگاهی، به معنای زندگی در زمان حال است؛ به معنای فراموش کردن گذشته و بی‌خیال آینده شدن است. ذهن‌آگاهی باعث رفع استرس و بهبود افسردگی می‌شود. مدیتیشن و تمرینان تنفسی، می‌توانند شروعی عالی برای ذهن‌آگاهی باشند.
سوالات متداول
چرا حفظ سلامت روان در نوجوانی مهم است؟
نوجوانی دوره شکل‌گیری شخصیت و عادت‌های بزرگسالی است. اگر فرد در این دوره دچار مشکل شود، آثار آن در دوره‌های بعدی نیز باقی مانده و زندگی او را تحت تاثیر قرار خواهند داد.
چه عواملی سلامت روان نوجوانان را تهدید می‌کنند؟
عوامل بسیاری می‌توانند سلامت روان نوجوانان را تحت تاثیر قرار دهند، از جمله کیفیت زندگی خانوادگی، ارتباط نامناسب و تاثیرپذیر با همسالان، خشونت خانگی و اجتماعی، مشکلات اجتماعی-اقتصادی، سوء استفاده در کودکی و…
اختلالات شایع در دوران نوجوانی کدامند؟
مشکلاتی از جمله اختلالات رفتاری، تغذیه‌ای، عاطفی و روانی، روان‌پریشی، خودکشی و خودآزاری، و رفتارهای ریسک‌پذیر و پرخطر، همگی از جمله اختلالات شایع در نوجوانی هستند.
راهکارهای حفظ سلامت روان در نوجوانی کدامند؟
تغذیه و خواب مناسب، ورزش و فعالیت، اجتماعی بودن، مدیتیشن و ذهن‌آگاهی، اهمیت به دیگران، کمک گرفتن از دیگران، بیان احساسات و انجام کارهای مورد علاقه و… همگی در بهبود سلامت روان موثر هستند.
